Początek działalności Komitetu Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk (KNG PAN) sięga roku 1952, kiedy to powołany został Komitet Geologiczny PAN w ramach ówczesnego Wydziału III Nauk Matematyczno-Fizycznych, Chemicznych i Geologiczno-Geograficznych PAN. W jego skład weszli wybitni geolodzy różnych specjalności, m.in.: prof. Andrzej Bolewski (mineralogia i petrografia, uczestnik konferencji w Poczdamie w 1945 r), prof. Walery Goetel (sozologia i paleontologia), prof. Roman Kozłowski (paleontologia), prof. Marian Książkiewicz (sedymentologia), prof. Edward Passendorfer (stratygrafia, tektonika), prof. Zdzisław Pazdro (hydrogeologia), prof. Stefan Zbigniew Różycki (stratygrafia, geologia czwartorzędu), prof. Jan Samsonowicz (geologia, paleontologia, odkrywca nadbużańskiego zagłębia węglowego, pierwszy przewodniczący Komitetu), prof. Kazimierz Smulikowski (petrografia), prof. Henryk Teisseyre (tektonika). Tej grupie znakomitych uczonych powierzono wtedy, w ramach prac Komitetu, bardzo ważne zadanie, które doprowadziło do sformułowania podstawowych problemów geologii Polski i określenia głównych kierunków bieżących i przyszłych prac badawczych. Ich realizacja doprowadziła do szybkiego rozpoznania budowy geologicznej i nieznanych dotąd bogactw naturalnych kraju, który skutkiem zmian granic państwa w roku 1945, objął obszar w 3/5 całkowicie nowy dla polskich geologów. Członkowie Komitetu przewodzili zespołom badawczym pracującym w różnych instytucjach geologicznych. W tamtym okresie Komitet nie tylko wyznaczał tematykę podstawowych badań naukowych, ale i je finansował. W roku 1960 została zmieniona nazwa Komitetu na obecną: Komitet Nauk Geologicznych PAN.
W roku 1978 powołano w Polskiej Akademii Nauk Wydział VII Nauk o Ziemi i Nauk Górniczych. Komitet Nauk Geologicznych znalazł się w strukturze Wydziału VII. Po redukcji liczby wydziałów Polskiej Akademii Nauk ustawą z roku 2010, KNG PAN organizacyjnie powrócił do obecnego Wydziału III Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi PAN. Pracom Komitetu dotychczas przewodniczyli: Jan Samsonowicz (1953–1959), Walery Goetel (1960–1971), Marian Książkiewicz (1972–1977), Władysław Pożaryski (1978-1980), Antoni Kleczkowski (1981–1983), Ryszard Gradziński (1984–1995), Ryszard Marcinowski (1996–2002), Andrzej Żelaźniewicz (2003–2011), Jacek Matyszkiewicz (2012-2019), Ewa Krogulec (2020–2023).
Wśród zadań podejmowanych przez KNG PAN leży m.in. ocena priorytetów badawczych i kierunków rozwoju geologii w aspekcie naukowym jak i praktycznym, opracowywanie na zlecenie różnych organów jak i z własnej inicjatywy specjalistycznych opinii i ekspertz, także dla celów praktycznych (np. budowa zapory na Dunajcu w Czorsztynie), ocena stanu specjalności naukowych w zakresie geologii oraz poziomu edukacji geologicznej w Polsce. Komitet współpracuje z organizacjami międzynarodowymi, pełni funkcję reprezentanta narodowego w International Union of Geological Sciences (Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych, IUGS), współdziała w ramach programów podejmowanych przez Unię, m. in. poprzez uczestnictwo polskich geologów w międzynarodowych projektach badawczych International Geoscience Programme (IGCP) oraz programach regionalnych jak np. Carpathian-Balkan Geological Association (CBGA). W latach 1970–2011 w strukturze KNG PAN działały, powoływane każdorazowo na daną kadencję, specjalistyczne sekcje/komisje, w tym: Geochemii, Mineralogii i Petrografii, Paleontologii i Stratygrafii, Tektoniki, Sedymentologii, Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej oraz Surowców Mineralnych.
W wyniku prac podjętych i prowadzonych przez członków KNG PAN przygotowano wiele dokumentów ważnych dla polskiej społeczności geologicznej. Na II Kongres Nauki Polskiej opracowano materiały „Perspektywiczny plan rozwoju podstawowych badań geologicznych”. Po szerokich dyskusjach i konsultacjach uporządkowano i sformułowano „Zasady polskiej terminologii i nomenklatury stratygraficznej” (1975), co pozwoliło na wydzielanie jednostek stratygraficznych w postępowaniu porównywalnym do standardów przyjętych w krajach anglosaskich. Po 30 latach dokonano unowocześnienia i udoskonalenia proponowanych wcześniej zasad, co opublikowano w broszurze „Polskie Zasady Stratygrafii” (2006). Innym ważnym dokumentem przygotowanym przez KNG PAN jest „Regionalizacja tektoniczna Polski” (2011), w której zawarto propozycje pewnego uporządkowania różnorodnych kryteriów stosowanych przez różne grupy badawcze w opisach i wyróżnianiu jednostek tektonicznych Polski. Celem tego opracowania było prowadzenie dyskusji w środowisku polskiej społeczności geologicznej dla uzyskania pewnego konsensusu i ujednolicenia stosowanej nomenklatury. W latach 2007-2009 Komitet Nauk Geologicznych PAN wraz z Komitetem Planeta Ziemia PAN, działającym przy Wydziale VII PAN, uczestniczył w organizacji i realizacji trzyletniego programu edukacyjnego IUGS i UNESCO „Światowy Rok Planeta Ziemia” (2007-2009). Poza różnego rodzaju ulotkami akcjami popularyzującymi wiedzę o Ziemi i konieczności ochrony jej zasobów i środowiska naturalnego, w którym żyjemy, przygotowano i wydano m.in. cykl 10 broszurek rozprowadzonych w placówkach edukacyjnych całej Polski, przystępnie omawiających budowę Ziemi, skały i minerały, gleby, oceany, wody lądowe, klimat, megamiasta, surowce, zagrożenia naturalne jak i relacje człowiek-kamień.
W ramach swych zadań KNG PAN ustalał kryteria i parokrotnie przeprowadzał ocenę nauk geologicznych w Polsce (1995, 2009). Obszerna ekspertyza „Stan nauk geologicznych w Polsce (1995–2009)” została przygotowana wspólnie z Komitetem Badań Czwartorzędu i Komitetem Nauk Mineralogicznych PAN. Dla Komitetu Badań Naukowych i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przygotowano opinie dotyczące priorytetów badawczych i problemów edukacji geologicznej. Odnosiły się one do przyjętego w Polsce, w wyniku implementacji procesu bolońskiego, trójstopniowego kształcenia geologów w ramach wyższych studiów geologicznych. Opracowano też opinie dla Ministerstwa Edukacji w odniesieniu do organizacji i zakresu edukacji na poziomie podstawowym i średnim w zakresie nauk geologicznych. Zdaniem KNG PAN programy szkolne powinny koniecznie uwzględniać geologię w nauczaniu geografii w szkołach. Zaproponowano sposoby upowszechniania wiedzy geologicznej.
KNG PAN wypowiadał się także w kwestii zagrożenia globalnym ociepleniem, konieczności uwzględniania wiedzy o przeszłych zmianach klimatu odczytywanych w zapisie geologicznym i prowadzenia wielodyscyplinowych badań nad tymi problemami. Komitet dyskutował i przedstawiał swoje stanowisko w odniesieniu do możliwych zagrożeń geologicznych w potencjalnych miejscach budowy elektrowni jądrowej w Polsce oraz co do zakresu koniecznych badań geologicznych terenów przeznaczonych pod lokalizację takiej elektrowni. W latach eksplozji poszukiwań „gazu łupkowego”, KNG PAN wyrażał opinie odnośnie skomplikowanej problematyki złóż gazu ziemnego w paleozoicznych skałach łupkowych w Polsce, zasobach i możliwości jego eksploatacji. W innych dokumentach Komitet zajmował stanowisko w sprawach proponowanej reorganizacji służby geologicznej w Polsce i związanych z tym projektów ustaw sejmowych. KNG dyskutował i wydawał opinie w kwestii regulacji prawnych dostępu do sztucznych odsłonięć skalnych i koniecznych w tym zakresie zmian w prawie geologicznym i górniczym.
Od początku swej działalności Komitet prowadził czasopismo Acta Geologica Polonica, które zbliża się do jubileuszu swego 70-lecia. Dziś Acta Geologica Polonica są czasopismem międzynarodowym, wydawanym wspólnie przez Komitet Nauk Geologicznych PAN i Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, służącym upowszechnianiu wyników badań i prac naukowych geologów z kraju i z zagranicy.
Opracował: Andrzej Żelaźniewicz
_______________________________________________________________________